Un lapis e pico

O arqueólogo e colaborador do GC, Xurxo Ayán, atópase en Badaxoz. Alí, da man da Asociación Memorial Campo de Concentración de Castuera (Amecadec) iniciou a escavación de varias fosas comúns da Guerra Civil. Os fillos das vítimas aínda lembran aos seus familiares. Esta é a segunda crónica do que alí atoparon.

Por Xurxo Ayán | Castuera, Extremadura | 05/09/2012

Restos da torre do campo de concentración de Castuera

Nunha das sondaxes arqueolóxicas que abrimos na gabia do campo de concentración de Castuera atopamos abaixo de todo un pico, probablemente empregado polo Batallón de Traballadores obrigado a erguer este centro de humillación e de morte en marzo de 1939. Sete décadas despois outro pico, neste caso dos arqueólogos, contribúe a facer público o pasado que fica a metro e media baixo terra. No campo de concentración o pico non era só unha ferramenta para romper a terra arxilosa inzada de coios da bisbarra da Serena, senón tamén un instrumento de tortura. Os testemuños de supervivintes do campo recordan aos gardiáns escachar picos nas costas dos presos.

Na exhumación dunha foxa de once republicanos represaliados que estamos a acometer no camposanto de Castuera, atopamos o grafito de cinco lapises asociados a cadanseu cadavre. Neste caso non son lapises de carpinteiro. No campo de concentración temos atopado placas de cinc con graffities feitos a lapis polos presos. Ao chegaren á entrada deste centro de reclusión os prisioneiros eran desposuídos de todos os seus efectos persoais, polo que ter un lapis no barracón era todo un luxo.

A Arqueoloxía devala entre o pico e o lapis, entre o contacto físico co pasado que fornece o traballo de campo e a necesidade de xerar coñecemento novo e interpretacións válidas sobre o papel. O alcumado traballo de gabinete leva o nome por aqueles pioneiros Gabinetes de Antigüidades do Renacemento onde era primordial o debuxo das pezas e obras de arte. 

Alguén que manexaba moi ben o lapis era o debuxante Castelao. O seu lapis e a súa pruma eran un perigo para o goberno republicano do Bienio Negro. De aí que fose desterrado, precisamente, a Badaxoz. A súa estadía nesta cidade extremeña é recollida polo rianxeiro no Sempre en Galiza, onde aborda unha análise da realidade desta rexión asoballada e periférica, na que sobranceaba unha estrutura socioeconómica marcada pola dicotomía entre latifundistas e xornaleiros. Como bo agrarista, Daniel dá no cravo á hora de interpretar as distintas realidades presentes en Hespaña. 

Unha das viñetas máis abraiantes do Atila en Galiza (1937) amosa a dous pícaros ollando o cadavre do mestre da escola: “A derradeira lección do mestre”, reza o sopé de figura. Aurora é mestra xubilada e acode á escavación do camposanto cada mañá, onde co seu castelán de perfeita dicción fornece sempre unha lección maxistral sobre a condición humana: “Tuve miedo toda la vida, he sufrido tanto que ahora ya tengo derecho a perderlo”.  O seu pai era un dirixente socialista que fuxiu dende Alacante a Orán á fin da guerra. A súa mai, mestra, foi capturada por falanxistas, torturada e asasinada en 1939. Aurora tivo nas súas mans unha dilixencia xudicial de 1945 na cal se deixaba en liberdade á súa proxenitora por non haber causa contra dela. 

Aurora recorda o primeiro folio que recolle a declaración da súa mai, escrita en perfeita caligrafía. O resto do documento é un despropósito de faltas de ortografía e burdos argumentos paralegais. Aurora sabe que un dos homes que acompañaba á súa mai naquela fatídica noite, compartindo o cordel da noite, era un alabardeiro-artista que sempre levaba canda si, no peto, un caderniño no que guindaba esbozos, caricaturas e debuxos. Por iso, cando Aurora fita un lapis nunha foxa de represaliados agroma de novo nos seus ollos a lumieira da esperanza.

A penúltima lección da mestra.