Vellos barquilleiros relatan o declinio da civilización
rural e a experiencia da guerra civil no último libro do poeta e filósofo
Emilio Araúxo
“Aquilo, ver as estradas cheas de
xente... Despois vén Argelès-sur-Mer. Alí estiven eu[…]. Outra guerra, e xa
estaban os franceses, xa algún desconfiaban, dixo eiquí imos tela. E nós
viñémonos para eiquí. E metéronme nun campo, en Cervera, botei vinte e catro
días, pero se botamos outros vinte e catro, morremos, de fame. Xa non había
nada que comer. Tratáronnos mal, moi mal”.
O recordo nesgado dos campos de concentración é de Manuel Rodríguez,
barquilleiro de Chandrexa. Papou a guerra con 18 anos e contoullo a Emilio
Araúxo en 1989. “Tiñamos un inimigo que nos estaba comendo. A Guerra. Por que
se meteu aquilo a un país a morrer? E total. E total isto. Eu teño oitenta e
cinco anos. E non fun capaz de coller un emprego toda a miña vida. O contrario.
Inimigo. Un inimigo”. Isto díxollo, aínda en 2006, o tamén chandrexán Avelino
González Vázquez. Son dous dos “heroes anónimos que Galicia elabora e que nunca
nomeará”, cuxos testemuños, respectuosos coa fala orixinal, artellan Sombra
respirada dunha reliquia (barquilleiros). O último libro do filósofo, poeta
e etnólogo ourensán continúa, á súa maneira, o traballo de Martín Álvarez e
María del Carmen Paz en Barquilleiro, vendedor d´olvido, cunha idea
etnolóxica máis arrimada á gastronomía (Álvarez compaxina o seu traballo de
profesor de hostalería en Vilamarín coa práctica do vello oficio).
O de Araúxo excede o ámbito antropolóxico, sociolóxico e etnográfico.
Emoción e dó anóanse sen narradores dediante, a penas aclaracións ambulantes do
autor, poesía nos intersticios que ordea os tres rexistros de Sombra…: o
relato dun oficio que aínda non desaparecera cando Araúxo comezou a entrevistar
xente, a agonía do rural e a narración das vidas dos oficiantes, a maioría da
gorxa do Sil —Parada, nomeadamente— e a vender barquillos en zona republicana
cando o Golpe do 36. Así dá tamén o libro, tanxencialmente, nun libro de
conversacións que interroga con criterios singulares a uns rapaces que chegaron
a Madrid con 13 ou 14 anos “coa máquina de sulfatar” —así pesaba a
barquilleira— ao lombo. En Sombra…, porén, non hai reminiscencia de
nostalxia, senón un intento de activar memoria e vida como formas pensantes e
creadoras de lazos sociais. Ao ser peor o silencio cá morte, vencellar a idea
de dó coa de inminencia. Algo desaparece, pero as palabras dos barquilleiros
serven para construír un espazo onde podería xurdir algo imprevisíbel.
“Xente moi lista, que non tiveron vida, non houbo quen os sacase, nin viron
nada e naceuse e morreuse esí. Eiquí é bonito, para nós máis ben nos fai triste,
porque nos encontramos sen xente, estamos solitarios, que non sei como non bota
mau o Estado de nós e disto. O porvir do campo, malo. Selva todo. Eiquí só
estamos hoxe catro vellos da miña idade, uns poucos máis, outros poucos menos,
imos morrendo e porta pechada” (Xulio Xácome Vázquez. A Miranda, agosto do
1990).
No contexto da desaparición, malia a todo, ninguén chora polo perdido. O
dos barquilleiros era un oficio pobre e duro, de atravesaren comarcas a pé.
Mais alegre pola aventura da noite, a verbena e a emancipación, que tende a
superar a dialéctica entre amos e criados. O amo era o dono da máquina, un
cilindro vermello de folla de lata cunha tapa circular onde os números, do 1 ao
9 en dúas ringleiras concéntricas con variñas verticais onde deter a púa da
roda —a ruleta do barquilleiro—, decidían o número de barquillos
parisiéns que levaba o xogador. Os aprendices que querían ser barquilleiros
aprendían de noite, ás agachadas, cómo mesturar a auga coa fariña, o zucre e a
canela. E co amo, polo día, a ciencia das bolas da barquilleira. Só escintila
unha cita en Sombra respirada dunha reliquia, onde todo chega a partir
do eco. Así Derrida (a claridade da morte, e cómo escribir dende ela)
como Lautréamont (e a súa paixón polas matemáticas). “Unha das direccións nas
que tento empuxar é a de exemplaridade e capacidade dun oficio de supervivencia
onde Galicia aportou ao mundo un esforzo modélico", resume Araúxo, aquí ao
abeiro de John Berger. O único ditado alleo en Sombra… é de Manuel
Antonio: “Fomos ficando sos, o mar, o barco e máis nós”. Ten unha explicación:
“Iamos unha vez de noite no coche de liña pola chaira das Gándaras, cun
barquilleiro de 93 anos, o Felipe de Barxacova… O condutor, o Florencio de
Celeirós, íanos contando a súa vivencia do 36 en Madrid. Tardou en saber que o
cántico UHP, UHP!, era Uníos Hermanos Proletarios… O Florencio morreu
facendo vinte viaxes, vinte traballos por aquelas estradas para sobrevivir”.
[…]Cando retornou ás súas casas co libro na man[…], o
autor de Cinsa no vento, que prepara agora un dicionario do Entroido de
Laza, tivo que dixerir o abandono xeriátrico ou a morte física da maioría dos
entrevistados. Sen rematar as coseduras do volume que publica na súa editorial
non venal, Amastra-N-Gallar, tamén houbo que decidir entroutras escollas.
Publicar ou non a primeira fotografía galega coñecida sobre un oficio de
pobres? Fíxoo co permiso de The Hispanic Society of America. Reproducir a primeira
imaxe dun barquilleiro galego, tirada por Ruth Matilda Anderson no 1924, custou
75 dólares.
Ningún comentario:
Publicar un comentario