Montse Dopico | @montsedopico
praza.com
O historiador Antonio Míguez comezara xa a explorar
a posibilidade de reconceptualizar a represión franquista como xenocidio no
seu ensaio O que fixemos en Galicia, publicado no 2009. Seguiu
investigando nesta liña ata chegar a La genealogía genocida del
franquismo. Violencia, memoria e impunidad, que acaba de
publicar Abada. Un libro que defende non só que o réxime franquista se pareceu
moito máis do que se chegou a asumir ás ditaturas latinoamericanas ou mesmo ao
nazismo. Senón que o Estado actual, a súa lexitimidade democrática, se asentan
na negación da súa orixe mesma nun proceso de exterminio masivo dunha parte da
sociedade. Porque son moitas as continuidades co Estado franquista. Máis das
que a propia memoria militante antifranquista quixo, moitas veces, admitir.
Xa nun libro anterior, O que fixemos en Galicia,
tratabas o mesmo tema, se cadra dunha forma máis intuitiva.
Si, este libro vén de aí, de cando escribín O que
fixemos en Galicia, que fora premio Alexandre Bóveda de Ciencias Sociais.
Era a etapa do goberno bipartito, o momento álxido do movemento de recuperación
da memoria histórica, con dotacións públicas para proxectos como o Nomes
e Voces, no que traballei. A orixe do meu interese nesta cuestión é esa.
Fixen moito traballo de campo en Nomes e Voces, e a partir do meu
contacto coas fontes e o tema xurdiu a inquedanza de considerar unha
reconceptualización do acontecido tras o golpe de Estado do 1936 como práctica
xenocida.
A túa proposta é artellar outro paradigma
interpretativo, desde unha perspectiva comparada. Por que se precisa, entón,
esa mudanza conceptual e de enfoque?
Eu son historiador e escribo desde o debate
historiográfico, iso o primeiro. Comezo cuestionando o paradigma dominante,
baseado na dicotomía franquismo-antifranquismo. Na perspectiva antifranquista
situáronse os primeiros estudios sobre a represión, a finais da transición e
primeiros dos anos 80, conducidos polo afán de reparar moralmente o sufrimento
das vítimas do franquismo, nun contexto no que o Estado non era quen de
satisfacer esa demanda moral de xustiza. Isto impulsou moito a investigación,
mais tamén condicionou o tipo de interpretación que se fai sobre a cuestión. A
consecuencia foi que se entende a chamada represión franquista como un fenómeno
esencialmente político, é dicir, atribúese a violencia a cuestións de ámbito
político-partidista. Isto significa que, se os verdugos, os vitimarios, son
definidos como fascistas, entón as vítimas terán que ser antifascistas,
militantes antifranquistas. Outro efecto é que non se distingue entre a
violencia do propio proceso bélico e a violencia da retagarda. Porque, se se
entende a guerra como un enfrontamento entre franquistas e antifranquistas, a
violencia da retagarda sería a mesma violencia da guerra mais levada a outros
lugares. Ademais, o paradigma dominante considera esa violencia como un
fenómeno intrinsecamente español, non comparable a outros procesos violentos do
século XX, e iso é unha carencia moi grande.
Partes da distinción entre crimes contra a
humanidade, crimes de guerra e xenocidio. E decántaste polo
terceiro. Por que?
Creo que o concepto de represión é
insuficiente para definir o que sucedeu. Sería ridículo, por exemplo, falar de represión
hitleriana. E aquí fálase, con naturalidade, de represión para
definir tanto o acontecido en agosto do 1936 como o que pasou en outubro de
1975. O que eu propoño é utilizar unha linguaxe que ten mellor acomodo no
propio argumentario internacional. Opto, por iso, por esa triloxía de
conceptos. No ano 36, ademais, esta tipoloxía conceptual estaba a asentarse a
nivel internacional. Non se trata de se é unha violencia máis ou menos mala se
lle chamamos dunha maneira ou de outra. Non fago un xuízo moral: só tento que o
que ocorreu poida explicarse mellor. Os crimes de guerra están circunscritos ás
prácticas do propio conflito bélico: o trato dado aos soldados ou aos prisioneiros,
ou o caso de José Couso, por exemplo. Hai unhas convencións internacionais que
identifican prácticas que non se xustifican polo contexto de guerra. O obxecto
dos crimes contra a humanidade son, porén, os combatentes, os civís. Neste
caso, non se precisa que exista un plan predeterminado, unha intencionalidade
que estea detrás da masacre de civís. O outro gran concepto, que achegou o
xurista polaco Raphael Lemkin nos anos da Segunda Guerra Mundial, é o de
xenocidio, que si precisa que haxa unha intención de acabar cun grupo social
concreto. Non só exterminando aos individuos que o forman, senón borrando a
identidade do grupo.
Desde o punto de vista do dereito internacional, a
túa proposta presenta un problema: a Convención para a sanción do delito de xenocidio
de 1948 exclúe da súa definición os grupos políticos. Só considera a
eliminación sistemática dun grupo social por motivos de nacionalidade, etnia,
raza ou relixión. Outra cousa é o debate que creou esta Convención, que é no
que te apoias.
É un concepto de orixe académica, moi especializado,
que ademais ten un uso popular moi estendido…
Que connota unha gravidade maior dos feitos: máis
asasinatos...
Si, en xeral non se ten moi clara a definición de
xenocidio. Pero o grave é que no ámbito académico se use o concepto sen
fundamento. Como sinónimo de Holocausto, por exemplo. É moi importante explicar
as orixes do concepto, os debates que arredor del se produciron e as súas
consecuencias. É un concepto de codificación, a nivel internacional, moi
complexa, que estivo moi condicionada polas circunstancias históricas, que
fixeron que se alterase parte do espírito do concepto. Foron excluídos da
definición os grupos políticos, pero non significa que o debate
rematase. Houbo despois do 1948 sentenzas, por exemplo en Arxentina, que
supuxeron condenas por xenocidio tratándose de vítimas que foron tales por
motivos políticos. E hoxe pode falarse dun consenso arredor da idea de que a
exclusión dos grupos políticos da definición non estaba xustificada. De todas
maneiras, a min interésame, máis que a perspectiva estritamente xurídica, o uso
do concepto no contexto dos estudos sociolóxicos, politolóxicos e históricos.
En que sentido é, entón, máis operativo usar o
concepto de xenocidio que o de represión?
Esa é a cuestión: se é máis operativo e funcional.
Eu creo que si. E non é unha cuestión de utilizar unha palabra ou outra, senón
do que ten detrás. En primeiro lugar, habería que distinguir, como dicía antes,
a violencia de retagarda, que tivo un carácter sistemático que vai máis alá da
represión política. Porque represión política xa a houbera antes do 36 e tamén
a hai hoxe, nas democracias. Outra cousa é se está dentro ou non da legalidade.
Quero dicir: no 1917 houbo unha gran folga xeral que acabou con centos de
dirixentes obreiros no cárcere. O mesmo pasou coa Revolución de 1934, en
Asturias: centos e miles de obreiros no cárcere, e mesmo condenas a morte. Pero
a partir do golpe de Estado do 36 produciuse un tipo de violencia especial,
unha violencia sistemática cuxo obxectivo era acabar cunha parte da sociedade,
borrar a súa identidade.
É dicir, un xenocidio. E este cambio conceptual
permite incorporar outro tipo de cuestións. Primeiro, os verdugos, os
perpetradores. Non se trata só de facer reconto e sistematización dos perfís
das vítimas, que tamén é moi importante. Trátase, como se fixo en Ruanda, ou na
ex-Iugoslavia, de saber quen foron os responsables: quen matou, por que, como…
Outra cuestión é quen participou nesas matanzas e por que, que é un tema que
aquí case non se estudou: a mobilización social, a participación da sociedade
no xenocidio. Isto implica estudar cuestións moi difíciles e que xeran grandes
tensións sociais, como a delación. Todo isto, que foi estudado por exemplo no
caso da Alemaña nazi, aquí resólvense con apelacións ao contexto de guerra, aos
“excesos de ambos bandos” ou, simplemente, ás consecuencias da “represión
franquista”.
E supón ademais considerar unha boa parte da
sociedade como obxecto pasivo dunhas lóxicas alleas a ela. Nese sentido, a
historiadora Ana Cabana estudou as actitudes de consentimento e resistencia non
organizada, complexas e cambiantes.
Si, Ana Cabana ou Daniel Lanero fixeron un traballo
moi importante nese sentido, mais aplicado ao desenvolvemento do réxime nos
anos 40, 50… O que nos falta por saber é que pasou entre o 36 e o 39, e a
primeiros dos 40. Na práctica xenocida son os verdugos os que definen as
vítimas como parte dun grupo social a ser exterminado. Por razóns moi amplas,
porque as identidades das persoas son complexas e múltiples. E, para min, máis
que poñer o aceno na causalidade, o máis operativo é explicar o procedemento, o
por que, con que finalidade. Cando traballaba en Nomes e Voces,
atopábame con que persoas que os verdugos definían da mesma maneira non
poderían, se tivesen oportunidade, nin estar sentadas á mesma mesa, debido ás
diferenzas entre elas. Pois resulta que para os verdugos eran todos o mesmo.
Por iso, é reducionista quedar só co dato da militancia política. O que
importa, para min, son as lóxicas. E aquí entra o concepto de lóxica
burocrática: os sublevados utilizaron todo o aparato do Estado para conseguir o
seus propósitos de exterminar un grupo social. Seguiron unha racionalidade
burocrática, un procedemento sistematicamente ordenado, e por iso hoxe temos
fontes para estudalo. Tamén os campos de exterminio nazis foron organizados con
esa lóxica burocrática, na que se dilúen as responsabilidades polos crimes.
Xunto á lóxica burocrática atopamos a lóxica da
vinganza e a da compaixón. Na memoria popular quedou a cuestión das vinganzas e
rencillas por enfrontamentos persoais. Por efecto do discurso da represión
franquista, este feito quedou obviado: non se trataba de vinganzas persoais,
senón de violencia política. Eu creo que as vinganzas si pesaron moito. O que
ocorre é que, si, tratábase dunha violencia sistemática organizada dun xeito
burocrático, é dicir, non houbo crime que non fose ordenado ou consentido polas
autoridades. Mais a implicación persoal dos verdugos eu creo que si tivo ese
compoñente de vinganza, por moitas razóns. A lóxica da compaixón está
relacionada con esta. Houbo persoas que utilizaron o seu poder para “salvar” a
outras. O que ocorre é que mentres unha persoa era salvada, outra era
condenada. Se se salva alguén porque “é boa persoa e non fixo nada”, parece que
outras persoas si fixeran algo e eran malas. Por último, está a lóxica
depredadora. Por un lado, é un proceso de substitución dunhas persoas por
outras. Por cada mestre depurado ou cada obreiro encarcerado quedaba un posto
de traballo libre. Así, outras persoas puideron ascender ou mellorar
profesionalmente. E o mesmo sucede cos bens que foron incautados como sanción
económica. Ese foi un proceso de substitución que durante o franquismo se
institucionalizou e cuxos efectos chegan a hoxe.
Cando comparas o xenocidio franquista
con outros casos subliñas as semellanzas, por exemplo, coas ditaduras
latinoamericanas, ou mesmo co nazismo. Nese sentido, houbo un debate sobre se o
franquismo era totalitarismo ou autoritarismo, que para uns autores era unha
distinción moi relevante a para outros mero revisionismo.
E ese debate sobre a natureza política do réxime
está aínda moi vivo. A cuestión, para min, é que é un réxime moi longo, con
distintas etapas, polo que é difícil dar unha definición homoxénea. Mais para
min, alén dese debate, o importante é a orixe do réxime, é dicir, o xenocidio,
o proceso violento do que naceu, o asasinato sistemático de miles de persoas. É
difícil medir cal foi o réxime máis brutal, e ao mellor tampouco ten moito
sentido. O problema é que no ano 2014 seguimos a ser o Estado con máis fosas
por desenterrar non sei se do mundo, pero desde logo si de Europa. Porque hai
un problema de negación do que pasou, do xenocidio como base constitutiva do
Estado.
E a iso apunta o libro. Á pervivencia do
negacionismo. Primeiro, a través da asunción social de argumentos como a
inevitabilidade da guerra debido aos extremismos ideolóxicos, a loita entre dous
bandos...
Non é só que o negacionismo siga vivo. O problema é
que a negación do xenocidio, da orixe do Estado na eliminación sistemática
dunha parte da sociedade, é a visión social hexemónica, e transversal a todas
as ideoloxías políticas. Non é un problema só do franquismo e do neofranquismo
representado por Pio Moa, César Vidal…, cos que xa non entro a debater porque
non teñen o máis mínimo rigor histórico. O tema da negación é moito máis
complexo. E iso lévanos ao que falabamos antes da participación social: por que
uns sobreviviron e outros non. En Alemaña debateuse iso moito, ou no caso do
xenocidio armenio, ou no caso das ditaduras latinoamericanas. É un problema
complexo que o discurso hexemónico non trata. E que inclúe outra cuestión sobre
a que se pasa por enriba: a violencia na zona que quedou baixo o control da
República. Non basta con dicir que xa foron honrados no franquismo. Nesa zona
houbo crimes que poden considerarse crimes de guerra e crimes contra a
humanidade. Pero é parte da negación.
Ese negacionismo está presente, segundo explicas,
nas actitudes de esquecemento de moitas familias ou mesmo no discurso da
reparación moral e económica das vítimas que inspirou a chamada Lei de Memoria
Histórica.
Ocorre que nun Estado no que non hai políticas
públicas de memoria, e aquí non houbo máis que as políticas de exaltación dos vencedores do
franquismo porque na democracia non houbo políticas públicas de memoria
rigorosas e con continuidade, o que queda é a memoria social fragmentada. Parte
dela é a memoria familiar de “era bo” e “non fixo nada”. Que é normal, e non
pretendo criticar as familias, pero ten o reverso de banalizar os motivos: se
un era bo, debía ser que outros eran malos. O mesmo ocorre coa memoria do
esquecemento: mellor non falar, non contarllo aos descendentes… é dicir, negar
o que pasou. Que tampouco pretendo criticar a ninguén. Pero ese é o problema de
non ter políticas públicas de memoria. Nin temos un museo da memoria…
E ves negación, tamén, na memoria militante, na
memoria militantemente antifranquista, no marco do que dicías: os franquistas
contra os antifranquistas.
Fíxose un enorme traballo de recuperación de memoria
histórica. Fíxoo un movemento que traballou contra vento e marea, con moitas
dificultades. Pero o que digo é que o seu traballo non tivo a capacidade de
cuestionar a visión dominante. Cando non hai unha política pública coherente
por parte do Estado, esas memorias fragmentarias non teñen a capacidade de
substituír a memoria oficial, e mesmo esas memorias fragmentarias poden, sen
querer, contribuír a asentar a memoria dominante. E a memoria militante faino
ao poñer o aceno na cuestión político-partidista: na dicotomía entre
franquistas e antifranquistas. Para min, ese non é o debate. Porque as vítimas
son vítimas, e non vítimas de todos, tamén as da zona republicana.
A crítica que poden facerche é, precisamente, esa.
Acabar equiparando a violencia franquista coa practicada na zona republicana.
Aínda que non o pretendas. É dicir, negar.
Iso é algo que quixen deixar moi claro. Non é igual.
Pero tampouco podemos obviar a violencia que se produciu nas zonas
republicanas. Non chega con dicir que foi produto da guerra, das
circunstancias. O concepto de práctica xenocida non é aí aplicable, aínda que
si houbo crimes que poden considerarse de guerra ou contra a humanidade. E non
se trata de dicir se foi peor ou mellor. Todos foron vítimas, e todos os
verdugos crearon sufrimento. É verdade que na zona que quedou baixo goberno
republicano houbo persoas que tiveron pulsións ou intereses xenocidas. Pero non
chegou a darse unha práctica xenocida porque sucederon cousas que o impediron:
a intervención das autoridades, grupos políticos nos que había xente con esas
pulsións e outra xente que non estaba disposto a permitilo...Que foi o
contrario do que fan os sublevados, que poñen o aparato do Estado, desde o máis
alto ata a base, para facer posible o xenocidio. Non é o mesmo, evidentemente.
Outra dificultade, se cadra, é facer esa distinción
entre violencia derivada directamente da guerra e violencia da retagarda. Se
cadra moitas veces non é doado.
O caso galego é un bo exemplo diso. Porque aquí non
houbo guerra, só violencia de retagarda. Non se pode atribuír a violencia a
unha guerra que non existe porque aquí a guerra durou só uns días. Noutros
lugares pode ser máis difícil, mais non é o mesmo que dous soldados morran nun
enfrontamento que que veñan falanxistas a un pobo para matar a todos os rojos.
Outro caso claro é o da violencia do ano 39 despois da guerra, ou a do 40 e a
do 41. Seguía a mesma práctica, e non había guerra. Porque se trataba de
exterminar a unha parte da sociedade. A partir de aí, a violencia xa é outra
cousa.
Na transición tampouco se distinguiu, segundo
comentas, violencia política de xenocidio. E ata hoxe.
É unha cuestión de prácticas de xustiza transicional,
que ten que ver con como se resolve, desde as políticas públicas, o tránsito á
democracia. En España produciuse unha ruptura do que foi a práctica asentada
desde os procesos de Nuremberg, na segunda guerra mundial. É dicir, a tendencia
era ir máis alá das medidas de reparación, xulgando os culpables e impulsando
procesos de purga, de desnazificación no caso alemán. En Grecia
xulgouse aos responsables do réxime dos coroneis. En Portugal houbo purgas:
militares, políticos… En España, porén, institucionalizouse a idea de amnistía
como elemento fundamental do novo réxime político. A idea de que a
reconciliación leva ao perdón, e o perdón ao esquecemento. Que despois foi
modelo para as leis de punto final de Chile, Brasil, Arxentina, Uruguai…, que
liberan os presos políticos pero fan que queden impunes os que os meteran no
cárcere.
Mais neses países, despois, houbo medidas que
corrixiron inxustizas como as Comisións de Verdade. Pois en España. Unha vez
que se optou pola reforma e non pola ruptura, así quedou. E a única iniciativa
que cuestionou os resultados disto foi o auto de Garzón, que argumentaba que se
trataba de delitos contrarios ao dereito internacional, polo que a Lei de
Amnistía non servía para enterralos no esquecemento. E a resposta xudicial e
política foi dicir que esa Lei tiña lexitimidade porque se aprobara nun Parlamento
democrático e con elevado consenso, que o tema era o perdón e a reconciliación.
E aí está o discurso hexemónico, a nivel social, político. E ese é o problema,
a negación das orixes constitutivas do Estado español. Por iso temos mortos en
fosas.
Pode presentar problemas, tamén, a túa perspectiva,
noutro sentido. Bastante custou instalar o discurso de que non fora unha guerra
inevitable entre dous bandos, senón, precisamente, represión que respondía a
fins políticos.
Eu entendo que coa Lei da Memoria
Histórica de Zapatero e, en Galicia, coas políticas do bipartito mudaron
cousas. Pero é que o que se fixo foi destruído. Proba diso é a Illa de San
Simón, que xa non ten o significado memorial que se lle quixo dar entón. As
fosas comúns seguen aí, as placas da memoria están a poñelas iniciativas
particulares. E aí está o problema, a negación das orixes do Estado, co que iso
supón. A continuidade do Estado anterior, presente na administración, nos
poderes fácticos… A especulación urbanística, por exemplo, ten orixe nos plans
de desenvolvemento do franquismo e no turismo de sol e praia. É só un exemplo…
Ningún comentario:
Publicar un comentario